Kendini ve Çevreni Koru Hayat Ver 

Yağmur Gökseven¹, Hüseyin Acar², Güzin Zeren Öztürk³, Seçil Arıca⁴

Hassa Devlet Hastanesi¹

Ümraniye Zeyneloğlu Aile Sağlığı Merkezi²

SBU Şişli Hamidiye Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Aile Hekimliği Kliniği³

SBU Okmeydanı Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Aile Hekimliği Kliniği⁴

Genel Bilgiler

Coronavirüsler ile yaklaşık %96 oranında benzerlik gösteren yeni tip Coronavirüs 13 Ocak 2020’de zarflı, tek zincirli, pozitif anlamlı RNA genomuna sahip betacoronavirüs olarak tanımlanmış ve SARS-CoV-2 olarak adlandırılmıştır (1,2). COVID-19 ise yeni tip Coronavirüsün neden olduğu hastalığın adıdır (3).

İnkübasyon periyodu 2-14 gün arasında değişmekte olup ortalama 5-6 gündür. En sık solunum yollarını tutmaktadır. Damlacık ve dolaylı temas yöntemi ile bulaşmaktadır. Bulaş hızı yapılan %1-5 arasında değişmektedir (4). Amerika da yapılan bir çalışmada 10 kesin tanılı hastanın 445 yakın temaslısında bulaş hızı 0,45 olarak saptanmıştır (5).

Semptomlar genellikle ateş, kuru öksürük, nefes darlığı ile baş gösterse de baş ağrısı, burun tıkanıklığı, boğaz ağrısı, kas ve eklem ağrıları, halsizlik, mide bulantısı/kusma ve ishal gibi çeşitli şekillerde kendini gösterdiğine dair literatürde vaka çalışmaları vardır (6-10).

Birinci Basamakta Risk Yönetimi ve Vaka Algoritmaları

Aile Sağlığı Merkezleri (ASM) çoklu hizmet sunumlarının olduğu merkezlerdir. Bir yandan aktif ayrışmamış hastalara muayene hizmeti verirken diğer yandan sağlıklı bireylere koruyucu hizmetler sunulmaktadır. Bu nedenle de ASM’lerde triyaj ve günlük çalışma planı yapılması bulaşı önleme açısından önemlidir.

İşte bu noktada triyaj yapılması, mümkünse aile sağlığı merkezinin binasına girmeden riskli hastanın belirlenmesi en uygun olanıdır. Triyajda çalışan sağlık personeli önlük, tıbbi maske, yüz koruyucu veya gözlük kullanmalıdır. Triyajda Sağlık Bakanlığının ‘’Olası COVID-19 Vaka Sorgulama Formu’’ kullanılmalıdır (Şekil-1). Yüksek Riskli olan birey maske takılarak ayrı önceden hazırlanmış odaya alınmalıdır (11).

Şekil-1 Sağlık Bakanlığı COVID-19 Rehberi Vaka Sorgulama Kılavuzu (11)

*03.04.2020 Tarihli Cumhurbaşkanlığı Açıklaması

Şekil-2 Ayakta Başvuran Hastalar İçin Algoritma (11,12,13)

Düşük riskli öngörülen hastaların muayenesi normal poliklinik koşullarına göre devam ettirilebilir ancak unutulmamalıdır ki; semptomsuz bulaştırıcılık COVID-19 için kritik bir durumdur. Bunun yanında triyaj değerlendirmesinde gözden kaçabilecek, farklı bir muayene bulgusu, şikayeti veya özgeçmişi hastada riskli olarak değerlendirilebilecek sonuçlar verebilir. Tüm bu sebeplerden aile sağlığı merkezinde hemen her muayenenin büyük titizlikle ve koruyucu ekipman desteğiyle yapılması önerilir. Aile sağlı merkezlerine başvuran kişilerin şikayetlerine ve klinik risk durumlarına göre nasıl yönlendirileceğine açısından Şekil-2’deki algoritma kullanılabilir.

COVID-19 için ayrılmış alan ile ilgili tavsiyeler (Tablo-1):

• Odada Minimum Eşya Olmalı
• Muayene Araçları Odaya Özel Olmalı Her hastadan sonra dezenfekte edilmeli
• Tek kullanımlık araçların kullanımına özen gösterilmeli

Yüksek riskli hastalara özel muayene odalarında yoğunluk arttırılır. COVID-19 riski yüksek hasta çıktıktan sonra bir müddet odanın kapısı kapatılıp havalandırılması sağlanır, ardından temizliği bitirilir ve ardından muayeneye başlanır (14). Tablo 1’ de COVID-19 için ayrılmış alan için personel tipi koruma yöntemleri verilmiştir (11).

Tablo-1: COVID-19 için ayrılmış alan için personel tipi koruma yöntemleri

COVID-19 için ayrılmış alan	Personel, sağlık personeli	Solunum yolu semptomları olan hastanın muayenesi sırasında	Tıbbi maske Önlük Eldiven Gözlük/Yüz koruyucu
	Temizlik personeli	Solunum yolu semptomları olan hastaların değerlendirildiği odaların temizliğinde	Tıbbi maske Önlük İş eldiveni Gözlük/Yüz koruyucu (eğer organik materyal veya kimyasal sıçrama riski varsa) Bot ya da kapalı iş ayakkabısı

ASM’de Maruziyet ve Korunma

Sağlık çalışanları COVID-19 enfeksiyonu açısından en riskli gruptur. Türk Tabipler Birliği raporuna göre, sağlık çalışanlarında COVID-19 enfeksiyonu iş kazası olarak değerlendirilmektedir. COVID-19 ile bağlantılı olarak gelişen olayların iş kazası olarak bildirimi yapılmalıdır. Örneğin, sağlık çalışanı veya sağlık hizmetlerinde çalışan bir kişinin (güvenlik, hizmetli, şoför, sekreter, vb.) solunum yollarına, göz mukozasına ya da açık yaralarına hastanın öksürük, hapşırık ve diğer vücut sıvılarının sıçraması ya da bulaşması halleri iş kazası bildirimi yapılması gereken durumlardır. Ani gelişen bir olaya ilişkin herhangi bir saptama olmasa da, sağlık çalışanı veya sağlık hizmetlerinde çalışanların COVID-19 tanısı almaları durumunda, hastalığın yapılan işle yakın bağı gözetilerek, meslek hastalığı bildirimi yapılmalıdır (15).

Ancak birinci basamağa özel olarak baktığımızda aile hekimlerinin hastayla temasının çok yüksek olması, başvuran popülasyonun kalabalık olması, bina koridorlarının durumu ve havalandırma koşulları gibi faktörleri düşündüğümüzde pek çok aile sağlığı merkezi COVID-19 enfeksiyonu için hastanelerden daha riskli olarak değerlendirilebilir.

Muayene amacıyla başvuran hastayı karşılarken; binaya girmeden yapılması gereken triyaj sayesinde bu riskler en aza indirilebilir. Başvuran hastaların randevuyla gelmesi ve saatine uygun olarak başvurması sağlanmalıdır. Koridorda beklemesi gereken hastaların oturarak beklemesi, tıbbi maske takması ve varsa diğer hastalarla arasında en az 1 metre mesafe olması sağlanmalıdır. Muayene odaları gün içerisinde sık sık havalandırılmalıdır. Aile hekimliğinin tüm pratiği değerlendirildiğinde yüz yüze görüşmeler, taramalar ve muayenelerde kısıtlamalara mümkün olduğunca gidilmelidir. Aile sağlığı merkezi şartlarında yapılabilecek girişimsel müdahaleler mümkün olduğunca ertelenmelidir (12).

Sağlık Bakanlığı’nın yayınladığı rehbere göre Sağlık Çalışanlarının riskleri kullandıkları kişisel koruyucu ekipman (KKE) ve maruz kaldıkları duruma göre düşük, orta ve yüksek riskli olarak 3 gruba ayrılmış ve risk grubuna göre müdahale ve algoritmalar hazırlanmıştır (Tablo-2).

Tablo-2: Sağlık Çalışanının KKE kullanma durumuna göre risk değerlendirilmesi

	Sağlık Çalışanının KKE kullanma durumu	Temas Riski
Tıbbi (Cerrahi) maske takılmış COVID-19 hastasıyla yoğun temas	Hiçbir KKE Kullanmamış	Orta
	Tıbbi maske veya N95 kullanmamış veya *N95 endikasyonu olan durumda tıbbi maske kullanmış	Orta
	Göz koruyucu kullanmamış	Düşük
	Eldiven ve önlük kullanmamış	Düşük
	Tüm KKE’yi uygun şekilde kullanmış	Riskli Değerlendirilmez
Tıbbi maske takılmamış COVID-19 hastası ile yoğun temas	Hiçbir KKE’yi Kullanmamış	Yüksek
	Tıbbi maske veya N95 kullanmamış	Yüksek
	*N 95 endikasyonu olan durumda tıbbi maske kullanımı	Orta
	Göz koruyucu kullanmamış	Orta
	Eldiven ve önlük kullanmamış	Düşük
	Tüm KKE’yi uygun şekilde kullanmış	Riskli Değerlendirilmez

 

* N95 endikasyonu olan durumlar

 

• Solunum yolu örneği alınması
• Entübasyon
• Solunum sekresyonlarının aspirasyonu
• Non-invazif ventilasyon
• Yüksek akımlı oksijen tedavisi
• Kardiyopulmoner resüsitasyon
• Nebülizer kullanımı
• Endoksopik işlemler
• Bronkoskopi
• Videolaringoskopi
• Diş hekimliği uygulamaları
• Ağız-boğaz-burun muayenesi
• Oftalmolojik muayeneler
• Santral kateter takılması

 

Triyaj masasında kısa konuşmalar, hasta odasına hastayla temas etmeden kısa süreli girişler, taburcu olan hastanın odasına girişler riskli görülmemektedir.

• Hastaya yürüme sırasında eşlik eden, hasta ve çıkartıları ile temas etmeyen ve hasta odasına girmeyen sağlık çalışanı riskli kabul edilmez.
• Hastayla direkt temas etmeyen, hastaya aktif bakım verilen odalara girmeyen ve rutin güvenlik önlemlerine uyan sağlık çalışanlarında temas riski söz konusu değildir.

Risk taşımayan hastaların da muayenesi sırasında şüphe oluştuğunda, odadan ayrılıp eller ve yüz güzelce yıkanmalı ve hastayla temas minimuma indirilerek onlara özel ayrılmış odaya alınarak kişisel koruyucu ekipmanlarla muayenesine devam edilmelidir (16).

Aşı uygulamaları ile çocuk ve gebe izlem muayenelerinde hekim ve aile sağlığı elemanlarının tıbbi maske ve eldiven kullanımı önerilmektedir. Tıbbi sekreterlerin de tıbbi maske kullanımı gerekmektedir. Tüm çalışanlar için, eller sıklıkla su ve sabunla yıkanmalı veya alkol oranı yüksek el dezenfektanlarıyla temizlenmelidir.

Aile sağlığı merkezinde tüm birimlerin hekim ve aile sağlık elemanı ve yardımcı personelin ortak bilinçle hareketi çok önemlidir. Aynı odada dinlenme ve mola verme açısından titizlik gösterilmelidir. Odanın büyüklüğüne göre en az 4 metrekarede bir kişinin bulunması ve iyi havalandırılan bir oda olması sağlanması ve tıbbi maske kullanımı yeterli olarak görülür (Tablo-3). Ortak alanlarda yemek yeneceği durumlarda yemek alanının kalabalık olmaması, çalışanların yüz yüze bakacak konumda oturmamaları sağlanmalıdır. Önlük, eldiven ve yüz koruyucu ekipmanlar o alanlara kesinlikle alınmamalıdır. Yemek yemek için kullanılacak tabak, çatal, kaşık, bardak vb. eşyaların tek kullanımlık olması tercih edilebilir. Aksi durumda herkesin kendine ait eşyaları kullanması sağlanmalıdır. En az 1 metre mesafe üzerinden hesaplandığında, asgari 4 metrekarede bir kişi olacak şekilde dinlenilmeli, mümkün olduğunca az konuşulmalıdır. Belirlenmiş alanlar dışında yemek yenmemeli, içecek tüketilmemelidir. Temizlik personelleri tıbbi maske, önlük, iş eldiveni ve kapalı ayakkabı kullanmalıdır. Düzenli olarak en sık kullanılan odaların temizliği ve sık kullanılan kapılar ve kolları 1/10 seyreltilmiş çamaşır suyu ile temizlenmelidir. Muayene odalarında düzenli havalandırma sağlanmalıdır. Tablo-3’te koşullar ve personel türüne göre KKE önerileri verilmiştir. Taşıyıcı olmaması amacıyla kişisel saat veya takılar takılmamalı ve uzun saçların toplanması gerekmektedir.

Tablo-3: Koşullar ve personel türüne göre kişisel Koruma Ekipman önerileri (11,17)

Sağlık çalışanı	Koşullar	Kişisel Koruyucu Ekipman
Aile Sağlığı Elemanı	Triyaj sırasında	Tıbbi maske Önlük
Aile Hekimi	Yüksek riskli hastanın muayenesi ve diğer tüm işlemlerinde	N95 maske Önlük Eldiven Gözlük veya yüz koruyucu
Aile Hekimi	Riski düşük hasta muayenesi	Tıbbi maske Önlük Eldiven *Orofarinks muayenesi durumunda gözlük veya yüz koruyucu değerlendirmesi uygun olabilir.
Aile Sağlığı Elemanı veya Aile Hekimi	ASM koşullarındaki girişimsel olan veya olmayan hastayla direkt yakın temasın olduğu müdahalelerde (enjeksiyon, aşı uygulamaları, yara bakımı vs.)	Tıbbi maske Önlük Eldiven *Damlacık(aerosol) oluşabilecek koşullarda Gözlük veya yüz koruyucu
Temizlik personeli		Tıbbi maske Temizlik önlüğü Temizlik eldiveni Kapalı ayakkabı *Organik kimyasalların sıçrayabileceği koşullarda gözlük veya yüz koruyucu
Tıbbi sekreter		Tıbbi maske

Ekipmanları kullanmak yanı sıra doğru kullanmayı bilmekte KKE’nin en önemli parçasıdır. Tablo-4’te KKE giyme ve soyunma sıraları verilmiştir (18).

 

Tablo-4: KKE giyme ve soyunma sıralaması

Giyinme sırası	Soyunma sırası
1. Önlük	1. Eldivenler
2. Tıbbi veya N95 maske	2. Gözlük veya yüz koruyucu
3. Gözlük veya yüz koruyucu	3. Önlük
4. Eldiven	4. Tıbbi veya N95 maske
	5. Eller su ve sabunla veya dezenfektanlarla temizlenecek
-Eller yüze dokunmayacak -Ellerin dokunduğu yüzeyler kısıtlanacak -Yıprandıkça veya kirlendikçe veya hastadan hastaya eldivenler değiştirilecek	-Bu işlemler sırasında her zaman giyimin dış yüzeyiyle temas etmeden çıkarılacak -Eğer kontamine yüzeyle temas olursa işlem arasında eller temizlenmelidir.

 

Kişisel Koruyucu Ekipman Çeşitleri ve Bunların Dezenfeksiyonları

N95 Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılan hava filtreleme standardıdır. Bu standart maskenin 0.3 mikron boyutundaki partiküllerin ne kadarını süzebildiğini ifade eder. Buna göre N95 maskeler partiküllerin %95’ini, N97 maskeler %97’sini ve N100 maskeler ise %99,97’sini süzme kapasitesine sahiptir. FFP maskeler N95 sınıflamasının Avrupa’daki versiyonudur. 0.3 mikronluk partikülü süzme kapasitesine göre FFP1 maskeler %80, FFP2 maskeler %94, FFP3 maskeler ise partiküllerin %99,95’ini süzme kapasitesine sahiptir (19).

Kişisel koruyucu ekipmanların yeniden kullanımı için N95 maskeler ile yapılan çalışmalarda H1N1 influenza pandemisi döneminde ultraviyole (UV) ışınların N95 maskeler üzerinde bakteri miktarını azalttığı saptanmıştır (20). Coronavirüsler için de benzer sonuçlar elde edilmesine rağmen SARS-CoV-2 için karşılaştırılmalı çalışmalar henüz yapılmamıştır (21).

Fırında (evde kullanılan değil) metal bir yüzeye temas ettirmeden plastik bir klips yardımı ile asılarak 70°C’de 30 dakika boyunca tutulması N95 maske dezenfeksiyonu için etkili bir yöntem olarak görülmektedir (21, 22). Buhar ile yapılan dezenfeksiyon için ise birden fazla öneri bulunmaktadır. 10 dakika boyunca kaynar suyun buharına (21) veya 3 dakika boyunca 125°C buhara maruz kalmasının N95 maske dezenfeksiyonu için etkili yöntemler olduğu vurgulanmıştır (22). Virüs partikülünün hayatta kalma süreleri incelendiğinde;

• Aerosolizasyon sonrası 3 saate kadar (ortalama yarı ömür 1.1-1.2 saat),
• Bakır üzerinde 4 saate kadar (ortalama yarı ömür 1.1-1.2 saat),
• Kartonda 24 saate kadar (ortalama yarı ömür 3.5 saat),
• Paslanmaz çelikte 2 güne kadar (ortalama yarı ömür 5.6 saat),
• Plastik üzerinde 3 güne kadar (ortalama yarı ömür 6.8 saat) olarak saptanmıştır.

N95 maskelerin fitrasyon yüzeyleri hidrofobik plastik bir malzemeden yapılmıştır ve kuru hava ortamında yaklaşık 2-3 günde kuruyabilir. Bu nedenle 4 adet N95 maskenin numaralandırılarak kurutulabilir (3 gün kurut 1 gün kullan) ve numara sırasıyla kullanılabilir (22). FFP maskelerin yeniden kullanımı için dezenfeksiyon önerileri yoktur ancak N95 maske FFP 2’nin eşdeğeri; N100 maske ise FFP 3’ün eşdeğeri olarak kabul edilmektedir (19).

Tıbbi maskeler suya dayanıklıdır. Kullanıcıları zehirli sıvılarının büyük damlacıklarına, vücut sıvılarına ve sıçrama ve fışkırmalara karşı koruma sağlar. Ancak küçük hava kaynaklı partiküllerden güvenilir düzeyde korumaz ve solunum koruyucu olarak kabul edilmez. Islandığında, nemlendiğinde veya her hastadan sonra atılmalıdır. Tek kullanımlıktır. N95 maskeler ise kullanıcıları küçük parçacıklı aerosol ve büyük damlacıklara karşı korur. Büyük ve küçük partiküllerin %95’ini filtreler. Maske yüze düzgün yerleştirilmelidir. Hasar gördüğünde ıslandığında, vücut sıvıları ile kontamine olduğunda atılmalıdır. Kılavuzlarda öneri olarak her riskli hastada N95 maskenin değişimi önerilir (23). Ancak imkanlar neticesinde yüksek riskli hastaların değerlendirilmesi sırasında N95 maskenin önüne tıbbi maske takılarak, o hastadan sonra tıbbi maskenin değiştirilmesi bir seçenek olabilir. Tablo 5’te kişisel koruyucu ekipmanlar için dezenfeksiyon önerileri verilmiştir.

Tablo-5: Kişisel koruyucu ekipmanlar için dezenfeksiyon önerileri

Ekipman adı		Kullanım süresi	Dezenfeksiyon önerisi
Önlük		Yeniden kullanılabilir	60-90°C, normal deterjan ile
Gözlük- siperlik		Yeniden kullanılabilir	Üreticinin önerisine göre temizlenmeli, öneri yok ise %70 etil alkol ile dezenfekte edilip kurumaya bırakılmalı
Maskeler	Tıbbi maske	Tek kullanımlık	–
	N95 maskeler	Yeniden kullanılabilir	1) Üç gün kuru bir ortamda dinlendirdikten sonra dördüncü gün kullanmak 2) Kaynar su buharında 10dk veya 125°C 3dk 2)Fırında 70°C (30 dakika) 3)UV uygulama* (254 nm, 8W, 30 dakika)
Tulum		Tek kullanımlık	–
Eldiven		Tek kullanımlık	–
Bone		Tek kullanımlık	–

*Coronavirüsler üzerinde etkili ancak SARS-CoV-2 üzerine etkisi bilinmemektedir.

ASM ve Demirbaş Dezenfeksiyonu

Aile Sağlığı Merkezlerine başvuran bireylerin temas sıklığının yüksek olduğu kapı kollarının, sıra alma makinelerinin düzenli temizliği sağlanmalıdır. Özellikle yüksek riskli hastalarınmuayenesinin ardından temas olasılığı yüksek tüm eşyalar 1/10 oranında sulandırılmış çamaşır suyu ile silinip durulanmalıdır. Bunun dışında COVID-19 açısından yüksek riskli hastaların muayenelerinin yapıldığı odalarda zeminlerin de mümkün oldukça sık aralıklarla silinmesi ve ardından 1/10 çamaşır suyu ile temizliği gerekir. Vücut sıvısı saçılmış olabilecek dolap ve sedye yüzeyleri de buna dahildir. COVID-19 riski yüksek hasta çıktıktan sonra bir müddet odanın kapısı kapatılıp havalandırılması sağlanır, ardından temizliği önerilen şekilde bitirilip ardından muayeneye başlanır.

Tüm muayene, hekim veya aile sağlığı çalışanlarının kullandığı masalarda eşya miktarı olabilecek en az sayıya indirilmelidir. Diğer odaların temizliğinde 1/100 sulandırılmış çamaşır suyu veya hidrojen peroksit zemin, sedyeler ve masalar için yeterlidir. ASM’deki tüm zeminler ve temas riski olan yüzeyler (bekleme koltukları vs.) en az günde iki kere olmak üzere mutlaka temizlenmelidir.

Steteskop, her hastadan sonra alkol çözeltileriyle temizlenmelidir. Diğer hastaya temas eden tetkik cihazları ve aletleri (otoskop, tansiyon aleti manşonları, pulsoksimetre cihazları vb. ) de kullanma talimatlarında yazan hususlar doğrultusunda her hastadan sonra silinmelidir. Sedyelerin üzerinde seyreltilmiş çamaşır suyuyla dezenfekte edilebilecek özellike de veya tek kullanımlık sedye örtüleri serilmelidir. Diğer hastayla temas etmeyen ancak yardımcı muayene ekipmanlarının (oftalmokskop, ışık kaynağı) ve kalem, cep telefonu, bilgisayar ve ekipmanların temizliği günde iki kez dezenfektanlar ile kullanım talimatına aykırı olmayacak şekilde yapılmalı ve enfeksiyon kaynağı olmasının önüne geçilmelidir (24). Tablo 6’te ürünlerin dezenfeksiyonunda kullanılması önerilen maddeler verilmiştir (11).

Tablo-6: Dezenfeksiyonda kullanımı için önerilen maddeler

Ürün	Kullanım yeri	Avantajları	Dezavantajları
Alkol Çözeltileri (Etil/izopropil) (en az %70lik) (Etil alkol, Etanol Cas No: 64-17-5)	Steteskoplar Pulsoksimetreler Defibrilatör kaşıkları vb	Toksisite yok Düşük maliyet Hızlı etki Tortu bırakmaz	Çabuk buharlaştığından ideal bir yüzey dezenfektanı değildir. Son derece yanıcıdır. Plastik, kauçuk ve silikon materyaller için zararlıdır. Organik materyaller tarafından deaktive edilir (Bu nedenle kullanım öncesi yüzeylerin temizlenmesi gerekir).
Standart Çamaşır suyu (1:10 normal sulandırmada) (Sodyum hipokloritCas No: 7681-52-9)	Kan ve vücut sıvılarıbulaşmış yüzeyler	Düşük maliyet Hızlı etki Ulaşımı kolay Kullanıma hazır mendil ve spreyleri mevcut Sporosidal ve virüsidal (C.difficile ve Norovirus’a karşı)	Metal ekipmanlara zararlı. Organik materyaller tarafından deaktive edilir (Bu nedenle kullanım öncesi yüzeylerin temizlenmesi gerekir). Cilt ve mükozmembranlara karşı tahriş edicidir. Sulandırıldıktan sonra 24 saat içinde kullanılmalıdır. Giysileri boyayabilir.
Standart Çamaşır suyu (1:100 normal sulandırmada) (Sodyum hipokloritCas No: 7681-52-9)	Dış yüzeyler	Düşük maliyet Hızlı etki Ulaşımı kolay Kullanıma hazır mendil ve spreyleri mevcut Sporosidal ve virüsidal (C.difficile ve Norovirus’a karşı)	Metal ekipmanlara zararlı. Organik materyaller tarafından deaktive edilir (Bu nedenle kullanım öncesi yüzeylerin temizlenmesi gerekir). Cilt ve mükoz membranlara karşı tahriş edicidir. Sulandırıldıktan sonra 24 saat içinde kullanılmalıdır. Giysileri boyayabilir
Hidrojen Peroksit (%0,5) (Cas No: 772284-1)	Ekipmanların dış yüzeyleri Zemin Duvarlar	Çevre için güvenli Toksik değil Hızlı etki Organik madde varlığında aktif Mendil ve sıvı hali mevcut Deterjan özelliği nedeniyle mükemmel temizleme özelliği	Bakır, çinko, pirinç, akrilik ve alüminyuma zararlı.
Kuaterner amonyum bileşikleri  (Quats)	Zemin Duvarlar	Toksik değil Aşındırmaz Deterjan özelliği nedeniyle iyi temizleme özelliği	• Tıbbi aletlerin dezenfeksiyonunda kullanılamaz. • Dar mikrobiyal spektrum nedeniyle dezenfektan olarak sınırlı kullanım.

 

İzolasyondaki Bireye Yaklaşım

Pandemi sırasında her bireyin kendini izole etmesi istenmektedir. COVID-19 tanısı almış hastalar veya yapılan muayene, tetkikler ve görüntülemelerneticesinde yüksek riskli olduğu düşünülen ancak yatarak tedavi alma ihtiyacı olmayan hastaların karantina altına alınması gerekmektedir. Bu kişilerin iş veya ev çevresindeki bireylerin de kendilerini izole etmesi gerekmektedir.

COVID-19 tanılı bir hastayla temaslı bireyler de, evde tedavisi planlanmış COVID-19 tanılı bireyler de izolasyon altına alınır. İzolasyondaki hastalar aile hekimleri tarafından aranarak klinik durumları takip edilir.

Hasta arandığında genel klinik durumu, kendini düne göre nasıl hissettiği sorulur. Özellikle öksürük, nefes darlığı ve ateş şikayeti takip edilir. Tüm bu bulgular ve temas süresinin kaçıncı gününde olduğu aile hekimliği bilgi sistemine not edilir. Öksürük, ateş, nefes darlığı şikayetlerinden herhangi birisi geliştiğinde hasta maskesi takılı bir şekilde acil servise yönlendirilmelidir. Üç önemli şikayetinyanında diğer üst solunum yolu enfeksiyon bulgularını da değerlendirmek ve ona göre sevki gerekebilir. Ancak bu duruma, mevcut imkanlar ve pandeminin durumu ile birlikte değişebilecek koşullara göre karar verilir (25).

Bu dönemde hastayla uzaktan iletişim kurarak varsa evde bulundurduğu sağlık ekipmanları üzerinden de öğretilerek takibi yapılabilir. Ateş takibi için ateş ölçerini nasıl kullanacağı veya varsa tansiyon aletinin kullanımı anlatılabilir. Nefes alma sayısı anlatılabilir. Ülkemizde henüz geçerli ve valideolmasa da bu süreçle birlikte tele-tıp uygulamaları ile hastayla görüntülü konuşma, akıllı cihazlarla bazı vital bulguların takibi gündeme getirilebilir. Hastaların diğer şikayetleri bu şekillerde karşılanabilir. Bunun yanında aile hekimleri tüm nüfusuna duyurarak öksürük, ateş ve nefes darlığı olan bireylerin aile sağlığı merkezine gelmeden önce telefonla irtibata geçmelerini sağlayabilir (26).

Ev izolasyonuna alınan hastaya izolasyon önerileri sıklıkla hatırlatılmadır. Aile hekimlerinin bu noktada önemli bir rolü vardır. Hasta ile paylaşılacakCOVID-19 enfeksiyonu ev için korunma yöntemleri şu şekilde özetlenebilir (27);

• Ellerinizi hasta biriyle temas ettikten sonra veya eldivenlerinizi çıkardıktan sonra en az 20 saniye boyunca sabun ve suyla yıkayın. Su-sabun yok ise en az %60 alkol içeren bir el dezenfektanı ile ellerin tüm yüzeyini kaplayacak şekilde sürün ve kuruyana kadar başka bir yere temas etmeden bekleyiniz. Yıkanmamış ellerinizi göz, burun ve ağıza götürmekten kaçınınız. Eğer elleriniz gözle görünür şekilde kirli ise veya tuvaleti kullandıktan sonra, hayvanlarla temas ettikten sonra,yemek hazırlamadan ve yemek yemeden önce ellerinizin yıkanması gerekmektedir.
• Evin içinde gün içinde fazla temas edilen ve ortak kullanılan masa, ışık açma-kapama düğmeleri, kapı kolları, telefonlar, klavyeler vemusluk benzeri eşyalar günlük olarak su-sabun ile temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Dezenfeksiyon için üreticinin ek bir talimatı yoksa en az %70 alkol içeren alkol bazlı mendil veya spreyler ile temizlenmeli ve iyice kurulanmalıdır. Halı, kilim gibi yumuşak yüzeyli eşyalar su-sabun ile veya üreticinin önerisine göre uygun temizleyiciler kullanarak temizlenmelidir.
• Eğer hasta kişi ile aynı ev paylaşılacak ise mümkünse hasta kişinin ayrı bir banyo ve yatak odası olmalıdır. Hasta kişi mümkünse kendi odasında yemek yemelidir. Eğer hasta kişinin bulaşıkları tek kullanımlık değil ise eldiven ile elde sıcak suda veya bulaşık makinasında yıkanmalıdır. Hastaya kullanması için ayrı bir çöp kovası verilmeli, çöp torbalarını çıkarırken eldiven kullanılmalı ve tüm işlemler bitince ellerin su-sabun ile yıkanması gerekmektedir.
• Hasta kişinin solunum yolu sekresyonları veya idrar-gayta ile kontamine olması muhtemel tüm yüzeyler (banyo-tuvaletler vs) günde en az bir defa sulandırılmış çamaşır suyu ile (1/100) temizlenmelidir. Görünür şekilde kirlenme varlığında 1/10 oranında sulandırma kullanılır.
• Hasta kişinin çamaşırlarını tutarken eldiven giyilmeli ve çamaşırları makinaya attıktan hemen sonra eldivenler atılmalıdır. İşlem bitince ellerin yıkanması gerekmektedir. Mümkünse çamaşırlar sallanmamalı ve çamaşırların uygun olan en yüksek sıcaklıkta (60-90°C’de) normal deterjan ile yıkanması gerekmektedir.
• Hasta kişi ile aynı oda paylaşılacak ise oda iyi havalandırılmalıdır. Mümkünse odadaki diğer kişilerle hasta kişi arasındaki mesafe 1 metre olmalıdır ve hastanın maskesi takılı olmalıdır. Maskenin nemlenmesi veya ıslanması durumunda yenisi ile değiştirilmelidir.

Ev içi ve toplum içinde kişisel koruyucu ekipman kullanım önerileri Tablo 7’de verilmiştir (28).

 

Tablo-7: Ev içi ve toplum içinde kişisel koruyucu ekipman kullanım önerileri

Öneri bölgesi	Öneri verilen kişi	Aktivite	Öneri
Ev içi öneriler	Hasta kişi	Herhangi bir aktivite	Etraftaki insanlarla en az 1 m mesafe bırakılması, Mümkün olduğunca medikal maske kullanımı
	Hasta bakımı veren kişi	Hasta odasına girmeyi gerektiren durumlarda	Medikal maske kullanımı
	Hasta bakımı veren kişi	Hastaya direk bakım verirken veya hastanın idrar, gayta ve atıklarını temizlerken	Eldiven Medikal maske Önlük (sıçrama riski varsa)kullanımı
Ortak alanlar (okullar, alış-veriş merkezleri, otobüs veya metro durakları)	Herhangi bir semptomu olmayan insanlar	Herhangi bir aktivite	Kişisel koruyucu ekipman kullanımına gerek yoktur. (Kılavuzlarda önerilmese de toplum sağlığı açısından bireysel tıbbi maske kullanımı önerilebilir.)

 

ÇALIŞMAYI PDF OLARAK İNDİRMEK İÇİN TIKLAYIN

Kaynaklar

1. Zhu N, Zhang D, Wang W, et al. A novel coronavirus from patients with pneumonia in China, 2019. N Engl J Med 2020; 382: 727-33.
2. Laboratory testing for coronavirus disease (COVID-19) in suspected human cases. Interim guidance 19 March 2020. Avaible at: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331501/WHO-COVID-19-laboratory-2020.5-eng.pdf Accessed: 31.03.2020
3. Chan JFW, Yuan S, Kok KH, To KKW, Chu H, Yang J, et al. A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster. The Lancet 2020; 395(10223): 514-23.
4. Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-2019). February 16-24, 2020. Avaible at: http://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf Accessed: 02.04.2020.
5. Burke RM, Midgley CM, Dratch A, Fenstersheib M, Haupt T, Holshueet al. Active Monitoring of Persons Exposed to Patients with Confirmed COVID-19- United States, January-February MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020;69(9):245. Epub 2020 Mar 6.
6. Wang C, Horby PW, Hayden FG, Gao GF. A novel coronavirus outbreak of global health concern. The Lancet2020; 395(10223): 470-3.
7. Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 Novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptivestudy. The Lancet2020; 395(10223): 507-13.
8. Wang D, Hu B, Hu C, Zhu F, Liu X, Zhang J, et al Clinical characteristics of 138 hospitalized patients with 2019 novel coronavirus–infected pneumonia in Wuhan, China. Jama2020; 323(11): 1061-69.
9. Tian S, Hu N, Lou J, Chen K, Kang X, Xiang Z, et al. Characteristics of COVID-19 infection in Beijing. Journal of Infection. 2020; 4(80): 401-6.
10. Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, Liang WH, Ou CQ, He JX, et al. Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China. New England Journal of Medicine. 2020. doi:https://doi.org/10.1002/jmv.25766
11. C Sağlık Bakanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, COVID-19 Rehberi, 2020. Erişim adresi: https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/depo/rehberler/COVID-19_Rehberi.pdf Erişim tarihi: 03.04.2020
12. American Academy Of Family Physicians COVID-19: Guidance for Family Physicians on Preventive and Non-urgent Care, Avaible at: https://www.aafp.org/dam/AAFP/documents/patient_care/public_health/AAFP-COVID-Non-Urgent-Care-Statement.pdfAccessed: 28.03.2020
13. C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Poliklinik ve Sağlık Raporları Hakkında Alınacak Tedbirler. Erişim adresi: https://dosyamerkez.saglik.gov.tr/Eklenti/36990,poliklinik-ve-saglikustyazi961f936a-5827-4b02-b5fed0d7c5ca81c1pdf.pdf?0&_tag1=D16155C87DEE76A7E26083D1E8C0AE4754D1502DErişim tarihi 31.03.2020
14. Covid-19: Interim Guidance for primary care, Avaible at: https://www.gov.uk/government/publications/wn-cov-guidance-for-primary-care/wn-cov-interim-guidance-for-primary-care Acessed: 02.04.2020
15. Türk Tabipler Birliği Merkez Konseyi. Sağlık çalışanında Covid-19 tanısı iş kazası veya meslek hastalığıdır. Erişim adresi: https://www.ttb.org.tr/kollar/COVID19/haber_goster.php?Guid=9223e88e-726a-11ea-b12d-d839943d748 Erişim tarihi: 03.04.2020
16. Dunlop C, Howe A, Li D, Allen LN, et al. The corona virus outbreak: the central role of primary care in emergency preparedness and response, Britsh Journal of General Practitioner, published online, 28 January 2020. Doi: https://doi.org/10.3399/bjgpopen20X101041
17. Strategies to Optimize the Supply of PPE and Equipment Center for Disease Control and Prevention Avaible at: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/ppe-strategy/index.html Accessed: 28.03.2020.
18. Center for Disease Control And Prevention Avaible at: https://www.cdc.gov/hai/pdfs/ppe/PPE-Sequence.pdf Accessed: 28.03.2020
19. European Centre for Disease Prevention and Control. Safe use of personal protective equipment in the treatment of infectious diseases of high consequence. Stockholm: ECDC; 2014. Available at: https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/media/en/publications/Publications/safe-use-of-ppe.pdf Accessed: 02.04.2020.
20. Lindsley WG, Martin SB Jr, Thewlis RE, Sarkisian K, Nwoko JO, Mead KR, et al. Effects of Ultraviolet Germicidal Irradiation (UVGI) on N95 Respirator Filtration Performance and Structural Integrity. J Occup Environ Hyg. 2015; 12(8): 509-17.
21. Anesthesia L. Stanford AIM Lab COVID-19 Evidence Service Report, What is the best approach to address the shortage of facemasks? Available at: https://stanfordmedicine.app.box.com/v/covid19-PPE-1-1 Accessed: 03.04.2020
22. Tsai PP. Information and FAQs on the Performance, Protection, and Sterilization of Face Mask Materials. Avaible at: https://utrf.tennessee.edu/information-faqs-performance-protection-sterilization-of-face-mask-materials/ Accessed: 04.04.2020.
23. Centers for Disease Control and Prevention, Infographic- Understanding the Diffirence, Surgical Mask, N95 Respirator. Avaible at: https://www.cdc.gov/niosh/npptl/pdfs/UnderstandDifferenceInfographic-508.pdf Accessed: 03.04.2020
24. British Columbia Centrefor Disease Control Environmental Cleaning and Disinfectants for Physicians’ Offices. Avaible at: http://www.bccdc.ca/Health-Professionals-Site/Documents/COVID-19_MOH_BCCDC_EnvironmentalCleaning.pdf Accessed: 02.04.2020
25. European Centre for Disease Prevention and Control Coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic: increased transmission in the EU/EEA andthe UK – seventh update 25.03.2020. Avaible at: https://www.ecdc.europa.eu/sites/default/files/documents/RRA-seventh-update-Outbreak-of-coronavirus-disease-COVID-19.pdf Accessed:28.03.2020
26. Ontorio College of FamilyPhysicians. Tips for family doctors. Avaible at: https://www.ontariofamilyphysicians.ca/tools-resources/timely-trending/novel-coronavirus-2019-ncov/novel-coronavirus:-tips-for-family-doctors Accessed: 02.04.2020
27. Centers for Disease Control and Prevention, Coronavirus Disease 2019 (COVID-19), Detailed Disinfection Guidance Available at: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/prevent-getting-sick/cleaning-disinfection.htmlAccessed: 01.04.2020
28. World HealthOrganization. Rationaluse of personal protective equipment for coronavirus disease 2019 (COVID-19), Interim guidance Available at: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331498/WHO-2019-nCoV-IPCPPE_use-2020.2-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y Accessed: 02.04.2020